Gàidhlig Taobh Sear Chataibh: dualchainnt air a dhol a mach a bith

THA 30 bliadhna bho nochd leabhar a bu chòir a bhi air toirt air barrachd air dìreach na Gaidheil stad agus smaoineachadh.

Sgrobh a' bhana-sgoilear cnain Aimearaganach, Nancy Dorian, athaisg air mar a bha Gidhlig Taobh Sear Chataibh a' dol a mach a bith. Thug sgoilearan bho air feadh an t-saoghail luaidh air an leabhair, 'Language Death' mar an cunntas, 's dcha, as fherr air mar bha cnan a' dol a mach a bith.

Nochd i mar a bhiodh daoine ga a' mneachadh mar a thuigeadh iad a' chnan ach nach bruidhneadh iad i. Dh'aithris i mar a bha daoine na bu shine a' mneachadh nach robh idh aig ghdarras anns a' chnan. Cha robh ach an Eaglais, agus sin ann am for chorra sgre, a' cleachdadh na Gidhlig gu tric.

Cha do bhsaich an dualchainnt 30 bliadhna air ais. Ach thuirt an aon-bhana-elaiche ann an raid nach eil aon neach de'n fheadhainn aig an robh an dualchainnt a thug fiosrachadh dhith a nis maireann.

Chan eil Gidhlig Taobh Sear Chataibh ach aice fhin, a' bhana-sgoilear a dh'ionnsaich i mar pirt de'n fhghlam aice.

Chan eil air fhgail a nis ach corra neach aig am bheil corra fhacal, neo aig a bheil cuimhne a bhi a' cluinntinn dhaoine a' bruidhinn Gidhlig na sgre.

A' coimhead ris an leabhar, ch thu mar a bha sinne mar Ghaidheil a' cladhaidh tuill dhuinn fhn. Bha oidhirpean gu ler a' dol gus an t-aobhair a chuideachadh. Ach cha do rinn iad feum sam bith.

Cha robh cil a dhth cisirean Gidhlig is mdan anns an sgre. Bha Gidhlig ri fhaotainn mar chuspair anns na sgoiltean. Bhiodh daoine bho'n taobh muigh a' tighinn a steach gus cuideachadh le Gidhlig 'cheart' a theagasg dha na cisirean, agus cha bhiodh guth aca air an dualchainnt a bhuineadh dha'n chearnaidh fhin.

An robh sinn nar cadal?

'Se a chuir as dha'n chnan anns an sgre nach robh fis an luchd-labairt a' smaoineachadh gun robh an aon inbhe aice is a bh'aig a' Bheurla.

Bha na h-uaislean a' bruidhinn Beurla a-mhin. Bha na daoine beartach is cudthromach, na dotairean is luchd-teagaisg - mar a bhathas a' coimhead air - a' cur an inntinnean gu feum le a bhi a' bruidhinn aon chnan gus am biodh rm nan cinn dha na rudan mra cudthromach is ionnsachadh ceart.

Agus nuair a thigeadh Gaidheil bho'n taobh muigh gus aobhair na cnan a chuideachadh, cha mhr nach robhas a' deanamh an t-suidheachadh na bu mhiosa buileach. Thisich daoine a' smaoineachadh air an cainnt fhin mar 'droch Ghidhlig' nach robh cho 'glan' ris an sersa cnan a bh'aig na Eileanaich is sgoilearan sin aig an robh Gidhlig cho math an taice riu-san.

Bhathas a' smaoineachadh air cnan an dualchas mar droch dualchainnt suarach de chnan aig nach robh mran ite co-dhi.

Cha bu chir ionghadh a bhi oirrn nach do sheas a' chnan anns an sgre.

Tha an t-amaideas mu dheidhinn co aig a tha an dualchainnt 'as fherr' de Ghidhlig air cron do-labhairt a dheanamh air aobhar na cnan. Bidh Uibhisich a' cineadh Ledhasach, Sgitheanaich a' cur sos air Ledhasaich, Ledhasaich a' cineach cch a' chile. Muinntirr Earra-ghaidheil a' cumail an cinn osal mus tisich cch de bhi gan cineadh-san. Agus luchd-labhairt Taobh Siar Rois is Chataibh de'n bheachd as bith co aig a bha a' Ghidhlig a b'fherr nach ann idir aca.

Nas m-ndarrach buileach, tha cuid againn fhathast a' toirt luchd-ionnsachaidh a steach dha na connsaicheadhan. Aithnichidh mi luchd-ionnsachaidh a chaidh gu cleasaichean le beagan Gidhlig aca, agus cha d'fhuair iad ach trioblaid bho luchd-teagaisg frionasach a chrath an cinn is a chin an luchd-ionnsachaidh bochd son a' bruidhinn 'droch-chainnt' Ledhasach/Uibhisteach/Sgitheanach. Tha a' mh-mhodh seo a' srachadh luchd-ionnsachaidh, agus chan eil ite sam bith ann son an leithid ann am for-sgoilearachd. Sin aon obair dha Brd r na Gidhlig, deanamh cinnteach gu bheil luchd-teagaisg na Gidhlig dha inbhich is luchd-ionnsachaidh airidh air an ainm.

A bharrachd air an sin, chan robhas a' cuimseachadh ceart air fghlam ann an Taobh Sear Chataibh. Cha robh e gu feum gu robh cuid a' deanamh Gidhlig mar chuspair, agus an siostam air a bhi a' lagachadh na cnan timchioll orra bho chionn bliadhnaichean.

Tha rud-eigin eagalach dha Gaidheal a bhi a' dol timchioll air sgre far an robh a' Ghidhlig agus i a nis air teicheadh. Tha cuimhne agam tric is minic a bhi a' coiseach mu'n cuairt air sgrean agus mi a' tuigse gach ainm ite, beinn, loch, lub, cnoc, creag, achadh is coille. Tha mise mar eileanach a' tuigse d tha na h-ainmean a' ciallachadh ged nach tuig muinntirr na sgre an diugh iad. Tha an Gaidheal a' faireachdainn gu bheil ceangal aige ris an ite nach eil aig luchd-iteachaidh an l an diugh.

Tha an t-aon rud air tachairt a nis ann an Cataibh agus a thachair air feadh tr-mr na h-Alba anns an linn a chaidh seachad le mar a tha dualchainnt as didh dualchainnt air cronadh is seargadh.

Tha an cronadh air a dhol ro fhada.

Short Translation

THE isolated East Sutherland dialect of Gaelic has no more native speakers, according to experts. The dialect was regarded as one of the shakiest in the language and has been the subject of a major study into the science of language death.

An account of how the language failed makes chilling reading for those who care about Gaelic and any minority language.

The language has left its mark across Scotland. Across the nation, a Gael can relate to all the names of places and natural features. They mean more to the Gaelic speaker than to the locals of today.