Beachd Ã‰ireannach air Burns, lÃ n blÃ ths, lÃ n beul-aithris, lÃ n GÃ idhlig

Tha rudeigin ur ri radh daonnan mun bhard an canan no meadhan sam bith: da oileanach, Gary Ball agus Mark Lawrence, aig Parlamaid na h-Alba an-uiridh le collage a rinn iad. Picture: Ian Rutherford

Nise, cha chuimhne leam leabhar sgrìobhte an Gaeilge a léirmheasadh an seo roimhe. Ach ma bha leabhar Gaeilge airidh air ar n-aire riamh, seo e. Tha e mu’r deidhinn-ne. Tha e math. Tha tòrr Gàidhlig ann agus beagan Beurla cuideachd. Sann á Rann na Feirste ann an Tìr Chonaill (Dùn nan Gall) a tha an t-ùghdar agus mar sin chan eil e doirbh a leughadh (ged nach eil “cha” ann seach “ní” ach aon uair dha’n do mhothaich mi).

Tha Ó Baoighill a’ déileadh aig an fhìor thoiseach ris a’ cheist a dh’éireas ’nar n-inntinn. “Cuireadh ceist go minic orm cén fáth a raibh fear as Tír Chonaill ag scríobh fá Rabbie Burns. Ba é an freagra a thug mé gur chuala mé trácht air an fhile mhór go minic i dtithe an airneáil i Rann na Feirste agus go bhfaca mé leabhar de chuid Burns i dteach mo mhuintire nuair nach raibh mé ach deich mbliana d’aois. Bhíodh mórán de mhuintir an bhaile ag obair i gceantar an fhile in Inbhir Àir i dtús an fichiú céad, ag na prátaí (na tatie hokers), in Inbhir Gharbhain nó ag obair an Fhómhair ar fheirmeacha sna Lodainn. Mar cheol na fidile tháinig mórán d’amhráin Burns anall thar Shruth na Maoile . . .”

Nuair dh’fhàs Pádraig suas, bhiodh e fhéin a’ tighinn a dh’obair a dh’Alba coltach ri càch. Agus sin cnag na cùise. An Alba air na chuir esan eòlas cha b’e idir a’ Ghaidhealtachd ach dùthaich air a bheil a’ mhórchuid de Ghaidhil na h-Alba aineolach, roinnean dùthchail na Galldachd – Siorrachd Àir, Loudaidh, na Crìochan, Gallabha (neo mar chanas e fhéin Gall-Ghàidhealaibh, a tha glé cheart).

Chuala Pádraig an t-uabhas mu Raibeart Burns anns na làithean sin, ’s bhiodh e cluinntinn nan òran ’s nan dàn aige. As déidh dha a dhol ’na sgrìobhadair làn-aimsireil thòisich e a’ tilleadh; bhiodh e tadhal air àiteachan ceangailte ri Burns, a’ gabhail pinnt no drama far na ghabh Burns pinnt no drama, a’ cabadaich ri daoine.

Mar sin, tha luach ann am File Náisiúnta na hAlban mar aon de na leabhraichean sin far a bheil an t-ùghdar a’ siubhal na dùthcha ann an lorgan coise an fhir mhóir, agus tha e loma-làn fìor bheul-aithris. Tha e air a chur air dòigh a réir beatha Burns, le caibidealan air òige, air na daoin’ aige, air diofar àiteachan san robh e fuireach, air Leabhar Chille Mheàrnaig, air ‘Turas na gCrìochan agus na nGarbhchrìochan’, air Highland Mary, air Jean Armour, air na boireannaich eile, air a làithean mar “dhuine de lucht Custaim agus Mál”, air a bhàs, air a dhìleab.

Far a bheil rann no dhà de bhàrdachd Burns air a toirt seachad, chan eil seo mar as trice ann am faclan a’ bhàird idir ach anns an eadar-theangachadh Ghàidhlig a rinn an t-Urr. Ruairidh MacDhòmhnaill nach maireann. Ann an sùilean Éireannach, tha e iomchaidh bàrdachd Burns a thoirt dhuinn ann an Gàidhlig seach Beurla mas ann an Gaeilge tha an leabhar. ’S tha an rud a’ dol nas fhaide.Anns a’ chaibidil ‘An Nasc le hÉirinn, Dún Dealgan’ tha earrainnean mu ‘An Ghaeilge Dhúchasach i nGall-Ghàidhealaibh agus Carraig’, mu ‘Burns i nGaeilge na hAlban’, mu ‘Eilean Leòdhais’ (air pàipear a thug fear Aidan O’Hara do dh’Urras Leabhraichean nan Eilean ann an Steòrnabhagh), mu ‘Colmcille’, mu ‘Sabhail Mór Ostaig’, mu ‘Bòrd na Gàidhlig’ agus mu ‘Eagrais Ghaelacha’ (“Ó thaobh an raidió, tá Sruth na Maoile air Raidió na Gaeltachta ag Màiri Anna Nic Ualraig agus Seán Ó hÉanaigh le scoth de cheol na hÉireann agus na hAlban . . .”).

A-rithist, tha an t-ùghdar am beachd “go mbeadh Burns eolach ar na filí móra Gaelacha a bhí beo in Albain lena linn féin”. Mar sin, tha earrainnean sa chaibidil ‘Filí Gaelacha na hAlban’ air mac Mhaighstir Alastair, Rob Donn, Donnchadh Bàn agus Uilleam Ros. Ach tha e a’ cumail a’ dol ’s a’ cur Màiri Mhór, Somhairle, Deòrsa mac Iain Deòrsa, Iain C Mac a’ Ghobhainn, Ruaraidh MacThómais, Fearghas MacFhionnlaigh agus Eddi Reader an aithne dhuinn.

Eddi Reader? A réir choltais thuirt i ris a’ BhBC ann an 2013 nach robh e ceart leigeil le Ìmpireachd Bhreatainn cur ás dhan dualchas againn ’s gum bu chòir Gàidhlig a bhith air a teagasg anns a h-uile sgoil an Alba. Tha Ó Baoighill a’ cur ris: “Nach Burns a bheadh sásta leis an dearcadh sin?”

Deagh cheist. An robh Burns làidir air taobh na Gàidhlig? Chan eil fhios againn. Ach tha File Náisiúnta na hAlban a’ fighe dealbh tarraingeach de bhàrdachd Burns ann an Gàidhlig, de Bhurns mar bhàrd nàiseanta, ’s de Ghàidhlig mar chànan nàiseanta. Se “Gaeilge” th’ aige air Gàidhlig, “Albais” air Scots, “na Garbhchrìochan” air a’ Ghaidhealtachd. Chan eil guth aige air Albais mar chànan. Tha ainmean-àite air an toirt seachad ann an Gàidhlig na h-Alba, leithid “Maghlinn” air Mauchline agus “Cille Chonaill” air Kirkconnel (taing dhan Àigh tha iuchair aig deireadh an leabhair) ach tha ainmean daoine ann am Beurla, leithid “Archibald Campbell”. Dearbh aghaidh na dhèanadh ùghdar Gàidhlig a bhuineadh do dh’Alba.

Tha File Náisiúnta na hAlban ’na sgàthan ma-thà ’s is toil leam an spiorad aige. Is toil leam na cuimhneachain a th’ ann de na h-Éireannaich an Alba. “Cealsaidh, an áit a bhfuil an chearnóg mhór agus áit ar chaith mórán Éireannaigh as an Ghaeltacht deireadh seachtainí drabhlásacha.” Is toil leam grinneas cainnte an ùghdair. “Fuar fadalach a bheadh Creech an lá a b’fhearr é.” Is toil leam am blàths follaiseach a th’ aige do na h-àiteachan ’s na daoine a thachras ris. “Tá mórán eolais fá na Cúnantóirí le fáil san Ionad Oidhreachta i lár an bhaile agus an lá a bhí mé istigh casadh domh cailín chomh deas, chomh bríomhar agus chomh eolach agus a casadh orm le linn na trí gcuairteanna a thug mé ar Inbhir Àir. Gan amhras bheadh sí inbhuailte ar aon bhean dar bhuail le Burns anseo ag an am.”

Agus is toil leam an smuaint gun do dh’fhàg e beul-aithris luachmhor againn mu bhàrd mór na Galldachd ann an cànain Thìr Chonaill.

“I dtábhairne i gCille Chonaill oíche a bhí mé ansin fá Cháisc 2011 bhí comhrá fada agam le seanduine beag eolgaiseach a bhí ar bogmheisce ach a raibh a intinn chomh géar le scian. Bhí sé ag tagairt do mhná a mbíodh Burns i ngleic leo agus é sa cheantar. Bhí baintreach thuas a’ cnoc anseo a bhíodh ag ceol fá na tábhairní agus bhíodh Burns á pumpáil an t-am air fad, a dúirt an seanduine.

“Ansin rinne sé racht gáire agus chaith siar braon leanna.”

O CHIONN 80 BLIADHNA – ON WEEKLY SCOTSMAN, 4 GIBLEAN 1936

Chan eil an dream so a’ ruith am mach anns a’ Ghàidhealtachd, agus cha mhò tha iad a’ fàs móran na’s pailte. Tha iad cho siùbhlach ’sa bha iad riamh air taobh blàth na bliadhna, agus chan eil dorus nach ruig iad eadar Cinntìre agus an Rudha Garbh.

Chan eil iad cromail ged a fhuair iad droch ainm, agus, a thaobh braid no mèirle, chan eil iad móran na’s miosa na’n còrr de’n phobull. Cha bhuin iad dhuinne thaobh ginntinn, agus chan eil fios ro mhath dè a’ cheàrn ás an d’thàinig iad an toiseach. Their cuid ás an Èiphit, ach chan eil cinnt ’sam bith air so, ged a tha e uile choltachd gu’n robh iad uaireiginn glé lìonmhor mu chòrsa na Mara Meadhonaich. Labhraidh iad Gàidhlig gu réidh, blasda, ach tha e air a ràdh gu’m bheil cànain shònruichte aca ’nam measg féin air nach eil móran aithne aig muinntir eile. Chan eil iad ro spéiseil mu obair fearainn no mu ealdhain ’sam bith ach deanadh shoithichean staoin no spàinean adhairce, ceart mar a bha’n dream o’n d’thàinig iad, o shinnsreachd gu sinnsreachd. Chan eil pòsadh eadar iad féin agus na Gàidheil ach glé ainneamh, ach, an uair a thachras e, tha e mar is trice sona.

Tha clann nan ceàrdan a’ dol do’n sgoil beagan na’s lìonmhoire na chleachd iad, ach fhathasd tha’n àireamh is pailte dhiubh a’ cinntinn a-suas cho aineolach ri’m pàrantan. Théid móran ùine seachad mu’n urrainn sinn a’ mhuinntir so dhèanamh coltach ruinn féin ’nam beachdan is ’nan àbhuistean.

GAELIC GUIDE FOR LEARNERS

The belief that “Gaelic was never a written language” is one I’ve frequently come across, writes Carol M. Shields.

Although there is a very strong oral tradition in Gaelic culture it is also one of the oldest written languages in Europe. The earliest written form, Ogham, dates back to about the 4th century AD. The Book of Deer contains Gaelic notes written by monks, probably in the 12th century. In the 16th century James MacGregor, Dean of Lismore, made a collection of Gaelic poetry. Here is a verse translated into modern Gaelic:

Gleann Sìth an gleann seo ri mo thaobh

anns am bi fuaim eun agus lon,

minig ruitheadh an Fhèinn

air an t-srath seo an dèidh an con.

This glen beside me is Glenshee

in which is the sound of birds and ouzels;

often the Fiann would run

in this glen after their (hunting) dogs.

ri mo thaobh means beside me. An example: Tha mo nighean ri mo thaobh (My daughter is beside me).

an dèidh means after. An example: An dèidh seo bidh mi sgìth (After this I will be tired).

Sabhal Mòr Ostaig offers Gaelic learning opportunities at the College and by distance -learning. www. smo.uhi.ac.uk

PLACE NAME OF THE WEEK

River Clyde / Abhainn Chluaidh

The River Clyde is one of the oldest Scottish names for which we have a record; the Egyptian geographer Ptolemy in 50 AD wrote it as klōta. It is always difficult to tell the original intended meanings of large rivers in Scotland, but this name is thought to mean ‘pure or cleansed one’.

The name of the Clutha Bar on the banks of the Clyde is taken from Macpherson’s Ossianic Poetry which used Clutha as the Gaelic name of the River Clyde. Macpherson likely invented this form for his poetry however, since the Clyde in Gaelic is Cluaidh.

In Arran Gaelic the River Clyde was known simply as An Rìobhar, ‘The River’ a loan word from Scots river. Arran Gaelic speakers would say a’ dol suas an Rìobhar, ‘going up the River (Clyde)’.

For more information visit Ainmean-Àite na h-Alba at www.ainmean-aite.org