Reachdas ùr son na Cuimris – ceum air adhart no air ais?

SEACHD bliadhna deug an dèidh na h-Achd Cànain mu dheireadh, dh'fhoillsich Riaghaltas Seanadh na Cuimrigh dreachd bile aig toiseach a' Mhàirt a chruthaicheadh structaran ùra airson leasachadh na Cuimris agus a bheireadh inbhe oifigeil na b' àirde dhi. Ach tha cuid de luchd-iomairt a' chànain a' cumail a-mach nach eil na planaichean seo a' dol fada gu leòr agus gum feum an Riaghaltas am bile a neartachadh fhathast.

Tha Achd na Gidhlig ann an Alba a' leantainn modal Achd na Cuimris 1993 gu re mhir – ged nach eil i cho lidir ann an cuid de dhighean – agus mar sin tha e feumail do luchd na Gidhlig coimhead air mar a dh'irich do reachdas cnain anns a' Chuimrigh thar nam bliadhnaichean. Dh'fhaodte gum bi cuid de na leasachaidhean a tha air fire sa Chuimrigh freagarrach do shuidheachadh na h-Alba cuideachd.

Chaidh molaidhean an Riaghaltais fhoillseachadh sa Proposed Welsh Language (Wales) Measure 2010, pipear a tha toinnte is fada (136 duilleagan uile-gu-lir). Thid na planaichean a-mach gu co-comhairle phoblach a-nis, agus an sin thid an cur air beulaibh Comataidh Reachdais an t-Seanaidh.

Is e aon de na promh molaidhean san dreachd cur s do Bhrd na Cuimris is oifis Coimisinear na Cuimris a stidheachadh na ite. Tha am plana seo stidhichte air siostaman Chanada, far a bheil Coimisinear nan Cnanan Oifigeil air a bhith ann fad iomadach bliadhna, agus na h-ireann, far an deach oifis a' Choimisinir Teanga a chruthachadh ann an 2003. Ann an grunn dighean bhiodh Coimisinear na Cuimris gu math na bu chumhachdaiche na Brd na Cuimris. Mar eisimpleir, dh'fhaodadh an Coimisinear cin suas ri 5,000 a chur air buidhnean nach eil a' coileanadh an cuid dhleastanasan a thaobh na Cuimris.

Chruthaich Achd na Cuimris 1993 siostam nam sgeamaichean Cuimris air a bheil siostam nam planaichean Gidhlig ann an Achd na Gidhlig stidhichte. Ach thid cur s dhaibh fon reachdas r. An ite a bhith a' dealbhadh is a' cur an gnomh sgeamaichean Cuimris, siostam a tha caran liobasta is birocratach (tha crr is 500 sgeama ann a-nis), dh'fheumadh buidhnean poblach cumail ri slatan-tomhais farsaing a thaobh an d-chnanais a rachadh a chur an ss leis an Riaghaltas. Tha na slatan-tomhais seo a' buntainn ri lbhrigeadh sheirbheisean, cruthachadh poileasaidh, gnomhachd, cumail chlran is chunntasan, agus a' brosnachadh cleachdadh na Cuimris.

Mar eisimpleir, dh'fhaodte gun rachadh slat-tomhais a chur an ss a thaobh nan seirbheisean poblach a tha gan lbhrigheadh le buidhnean ionadail: dh'fheumadh iad danamh cinnteach gum biodh a h-uile seirbheis aca ri faighinn sa Chuimris agus sa Bheurla, agus gum biodh na seirbheisean Cuimris aca a cheart cho math 's cho luath ris an fheadhainn a tha rim faighinn anns a' Bheurla. Bheireadh slat-tomhais a thaobh cruthachadh poileasaidh orra beachdachadh air buaidh chnanach nan co-dhnaidhean poileasaidh aca. Le sin chuirte planadh cnain an teis-meadhan gnomhachd gach buidhne.

Ged a tha an cuideam air na buidhnean poblach, is dcha gun toirear air cuid de chompanaidhean agus buidhnean probhaideach cumail ris na slatan-tomhais seo cuideachd. Cha tid an t-uallach r sin a chur orra sa chiad dol-a-mach, ge-t; dh'fheumadh Ministearan na Cuimrigh rdugh a bharrachd a chur an ss gus liosta nam buidhnean ath-leasachadh. Am measg nan companaidhean probhaideach seo tha na companaidhean gas, uisge, dealain, trachais, puist, tele-chonaltraidh agus cmhdhail. Ach chan eil am bile a' cur dleastanas laghail air bithtean idir.

Rud cudromach is e gu bheil am bile a' cruthachadh sersa de chraichean cnanach a thaobh conaltradh sa Chuimris airson a' chiad uair. Cha robh craichean foirmeil ann an Achd 1993 (no ann an Achd na Gidhlig). Fon lagh r bhiodh e comasach do dhaoine gearain ris a' Chomisinear nan robh conaltradh sa Chuimris air a thoirmeasg (san ite-obrach mar eisimpleir) no nan robh dmeas air choreigin ga dhanamh orra air sgth 's gun robh iad a' cleachdadh na Cuimris.

Ged a tha na prtaidhean poilitigeach dbhlanach sa Chuimrigh (na Traidhean agus na Libearalaich Dheamocratach) riaraichte gu ler leis na planaichean, chan eil luchd-iomairt na Cuimris air an digh idir. Gu dearbh, tha a' bhuidheann iomairt Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (Comann Cnain na Cuimris) cho diombach 's gun do chuir iad athchuinge air-loidhne air digh, a' gearain nach eil an dreachd bile lidir gu ler a thaobh inbhe oifigeil a' chnain is craichean cnanach luchd na Cuimris. A rir Cymdeithas tha e na "mhasladh" nach eil am bile a' coileanadh nan geallaidhean a rinn an Riaghaltas anns an aonta co-bhanntachd aca a thaobh reachdas cnain. Gu dearbh, ann am beachd Cymdeithas "tha uiread de bhernan mra san lagh, agus geallaidhean briste, gur dcha gum bi luchd na Cuimris nas miosa dheth fon lagh r na tha iad fon lagh a th' ann an-drsta".

Tha e coltach gu bheil deasbad fada agus is dcha feargach air fire a-riste. Bu chir do luchd na Gidhlig a leantainn anns na mosan a tha air thoiseach oirnn.