Caillt’ ann an Tìr an Iongnaidh

Tha an stuth air a roinn ’na chóig pàirtean – an t-Achadh Mór, Crosabost, Grimsiadar, Liùrbost, Rànais – agus feumar a ràdh anns a’ bhad gu bheil droch bhàrdachd, bàrdachd mheadhanach agus bàrdachd mhath anns gach roinn.

Tha pearsantachd an àite a’ tighinn a-nall gu làidir. Tha na bàird a’ tilleadh a-rithist ’s a-rithist gu Éitseal, Cnoc Fàid, cianalas, tairbh (nach iad a tha ’nan crois) agus mar a dh’atharraich an saoghal. Mar sin, ged nach eil dad ceàrr air na cuspairean sin ma tha iad air an deagh làimhseachadh, tha e ’na thoileachas air leth nuair thig cuspairean nas fhaide ás gu bàrr. Liosta de dh’eildearan. Farainmean. Cruinneachadh airgid son eaglais ùr a thogail. Gàrradh-ola Àirnis. ‘Ìos’ anns an Danns.’ Tha cuid de na bàird nas fheàrr na cuid eile gu bhith a’ lorg cuspairean gun dùil: Iain MacLeòid (Bòididh), 15 Grimsiadar; Torcuil MacLeòid, Rànais; Torcuil MacRath, 7 Grimsiadar (a sgrìobh grunnan aistidhean don duilleig seo mun do chaochail e).

Tha feadhainn de na bàird air an riochdachadh le làn sreath de dhàin. Tha sinn eòlach air cuid dhiubh – leithid Murchadh a’ Cheisteir neo Donnchadh MacLeòid nach maireann – bho na leabhraichean aca. Mar sin se an fheadhainn “ùra” as cudromaiche. Ainmichidh mi feadhainn dhiubh. Calum MacAmhlaigh, 3 Briascleit (1895–1959). An t-Urr. Dòmhnall Gilios (1915–82), sàr bhàrd le cogais làidir shòisealta. An t-Urr. Murchadh Mac a’ Ghobhainn (1880–1936), bàrd fìor mhath eile a roghnaich cuspairean nas aotruime. Dòmhnall MacFhionghain, 54 Liùrbost (rug. 1906), a rinn cumhachan air leth math. Iain MacAmhlaigh, 9B Rànais (1911–2002), bàrd comasach. Dòmhnall MacAoidh, 2 Achadh Mór (1854–1932), a rinn moladh grinn air clann-nighean an sgadain agus òran mu Leódhas an déidh a’ Chogaidh a tha a’ crìochnachadh:

Ach se Bhliadhn’ Ùr ud a rinn an ciùrradh

Nuair chaidh an Iolair’ air sgeirean Thuilm —

Cha chuireadh cainnt air na b’ urrainn innse,

Gach cridhe briste ’s gach sùil fo dheòir.

Agus tha sàl na mara sna h-òrain aig Iain MacFhionghain, 12 Rànais, mu bheil an deasaiche ag ràdh: “Iain Mackinnon was born in 1847 and died from injuries he sustained in a fall down the stairs of a hostelry in Sydney, Australia.”

Tha an leabhar a’ cur ri cliù bhàrd eile cuideachd. Nach math, mar eisimpleir, an sgeul air cùl ‘Siud mar chuir mi ’n geamhradh tharam’ a bhith againn. Tha dealbh ann den duine bheannaichte a rinn ‘O théid mi fhìn le mo ghaol dhan an t-searmon’. Tha òran ann, ‘An Eathar a Thàinig á Ùig’, a th’ air a chur ás leth Bàrd Chnoc Chusbaig ged nach eil e san leabhar aige. Agus seall cho math ’s a tha crìoch an òrain a choisinn Crùn na Bàrdachd do Chatrìona Urchadan (a’ chiad bhoireannach dha’n tugadh e) ann an 1934.

Ìobairt Chrìost ’na curaich dhomh

’S a ghaol ’na stiùir gach là.

’Nam bheachd-sa se na laoidhean aon de na rudan as fheàrr san leabhar. Fiùs aig bàrd meadhanach tha rudeigin mun chuspair a leigeas leis am buillsgean a bhualadh bho àm gu àm. Seo aig Murchadh MacLeòid, 56 Liùrbost:

Tha cuid ann ’s nì iad gàirdeachas

Ma bhios an nàmhaid riuth’,

Tha clòimh na caorach blàth orr’

Ach chan e gràdh a tha ’na broinn,

Sin an dòigh th’ aig Sàtan

Gu bhith sàrachadh nan naomh:

Rinn e gàirdeachas ri Aaron

Nuair chuir e ’n àirde ’n laogh.

Agus seo deireadh laoidh le Criosaidh Anna NicLeòid, 89 Liùrbost:

Bheir thu ’n t-abachadh gu crìoch dhuinn

Tre obair choimhleant Chrìosta

Ri cromadh sìos gu bruaich abhainn Iòrdain.

Mur e sin an cupa tea agad bidh rudan eil’ ann a chòrdas riut. Tha òrain pop ann – tha ‘Hè ro nighean hò ro nighean’ le Catrìona Dhòmhnallach, 23 Rànais, air leth math. Tha òrain éibhinn ann am pailteas. Tha òran Callainn agus rann Callainn ann. Tha duilleag làn phuirt-á-beul. Agus dà aoir gu math sgaiteach, leithid seo aig Dòmhnall MacLeòid, 6 Liùrbost, ri leannan:

An oidhche chaidh mi dh’Oidreabhal

An dùil ’s gum faighinn còmhradh ort

Sann bha Murchadh Mòr agad

An còrnair anns an àirigh.

Am measg nan annasan tha òran a rinn té ás an Achadh Mhór san t-Sultain 1942. Chan e Hitler as adhbhar dhan chogadh, tha i ’g ràdh, ach dìth creidimh, agus “Se mo dhùrachd agus sireadh / Gum bi Iùdhaich agus Cinnich / ’G imeachd ’s gul ’nan imeachd / Tighinn a-staigh fon bhratach.” Agus tha e follaiseach gun robh trioblaid inntinn aig Ruairidh Dòmhnallach á Fìdigearraidh, a chrìochnaich òran do bhan-soisgeulaiche “Le bhith guidhe dhut cràidh / Gu cur feum air an t-Slàint’ / Bheir gu mìlseachd croinn-ceusaidh thù”.

Ged as toil leam an leabhar seo gu mór chan eil mi ’g ràdh nach fhaodadh e a bhith nas fheàrr. Saoilidh mi gu bheil na h-òrain car mar a thàinig iad chun an deasaiche, le “saff” an àite “samh”, “sgrìobh” an àite “sgrìob”, “Chrisod” an àite “Chrìosd”, “màis” dà uair an àite “maise”, fiùs “sin ghabh iad ort fhèin” an àite “sann ghabh thu ort fhéin”. Anns an aoir aig Dòmhnall MacLeòid tha pun snog air a mhilleadh le droch litreachadh, “deidheadh” air son “déideadh” – mus lorg e a leannan sìnte ri Murchadh san àirigh “Ghabhainn leis an déideadh thu / ’S ghabhainn thu gun éideadh ort / Mus gabhainn té á Leumrabhagh / Le carpet réidh fo sàilean.” (Sin an litreachadh agam fhìn, mar a rinn mi le gach quote san léirmheas seo, nì nach àbhaist dhomh.) ’S tha an laoidh mór aig an deireadh cho làn ghaoidean ’s gu bheil e doirbh a leughadh – an e am bàrd neo an sgrìobhadh as coireach?

Ann am Beurla tha “those abstract verses” againn air son “these anonymous verses” agus “the verses above” air son “the verses below”. Gu dearbh, air uairean chan eil e soilleir có a rinn dé. An e Donnchadh MacLeòid a rinn ‘Dunadh Bun Sgoil Fheidigearraidh’? Chan eil e san leabhar aige. An e Murchadh a’ Cheisteir a rinn ‘Eaglais an Aonaidh’? Sè! Tha e san leabhar aige.

Co ris a tha Laoich nan Òran coltach? Tha Alice in Wonderland a’ tighinn gu m’ inntinn. Tha thu air chall ’s air do chuartachadh le caractaran iongantach. Siud Ceann a-Tuath nan Loch dhut . . .

GU taobh eile Steòrnabhaigh a-nis agus Gleann Tholastaidh, a tha ceithir mìle tuath air Griais agus mìle deas air Tolastadh bho Thuath. (Mur na thuig thu riamh co air tha Tolastadh “bho thuath”, seo do fhreagairt. Cha b’e Tolastadh bho Dheas a bh’ aca riamh air ge-tà ach an Gleann.) “Gu cinnteach ’s e àite bhòidheach, sìtheil a tha sa Ghleann. Tha abhainn a’ sruthadh mu mhìle bhon mhòintich sìos chun a’ chladaich aig Bun a’ Ghlinne, agus tha geodhachan is creagan àrd air gach taobh dhith le leathad cas suas bhon abhainn gu mullach a’ Ghlinne. Chan eil, agus cha robh, talamh-àitich math ann ge-tà, agus nuair a bha Ceitidh òg b’ e iasgach a bha a’ cumail bith-beò ri na teaghlaichean.”

Siud bho leabhar beag grinn dà-chànanach, Astar Glen Tolsta le Iseabail Mhoireach (Faram, £15), a dh’fhoillsicheadh gu dhol còmhla ri taisbeanadh mun àite san Lanntair anns a’ Ghearran 2012. Tha e làn dhealbhan dathte ’s air a shàr dheilbh, le DVD de dh’fhilm ’na chois. An rud nach eil ann se bàrdachd.

Tha eachdraidh a’ Ghlinne furasta innse. Chaidh cóig teaghlaichean a chur ann á Leumrabhagh ann an 1843. Bha àireamh nan daoine shuas ’s shìos agus mun tàinig an Dàrna Cogadh Mór bha cóig teaghlaichean ann a-rithist – iad uile, cha mhór, de Chlann Mhic a’ Mhaoilein. A réir an ùghdair bha iad den t-sliochd aig Murchadh Bàrd, “cìobair a thàinig à Àird Mheanais an Giogha an Earra-Ghàidheal gu bhith na chìobair air tac na Pàirce mu 1760”; dh’fhaoidte gu bheil iomrall beag an-siud oir bhuineadh Dòmhnall Caimbeul, a fhuair an tac, do dh’Àird Mhighinis Chnapadail a-Deas air tir-mór ’s cha b’ann do dh’Àird Mhighinis Ghiogha.

Co-dhiù, chaidh rathad teàrr a thogail sìos an Gleann on rathad mhór ann an 1949–51 ’s lean an dealan e ann an 1981. An-diugh tha ceithir taighean ann: Dòmhnall Mac a’ Mhaoilein ’s a bhean Cairistìona, Iain Aonghas Caimbeul ’s a bhean Lena, Iain Màrtainn a tha a’ fuireach ann an Steòrnabhagh, ’s càraid á Sasainn a tha a’ cur an taigh a-mach air mhàl. Tha am facal microcosm a’ tighinn gu m’ inntinn. Nan robh leabhar beag cho àlainn seo, làn chuimhneachain, eachdraidh ’s ìomhaighean, mu gach coimhearsnachd air Ghaidhealtachd – le bàrdachd no ás a h-aonais – nach è a bhiodh math.

Gheibhear Astar Glen Tolsta bho Chomhairle nan Leabhraichean. Tha e caran daor ach, coltach ri Laoich nan Òran, nì e gibht bhrèagha Nollaig do Leódhasach sam bith.

Caillt’ ann an Tìr an Iongnaidh – na Lochan