Gaelic: Ròsan bàrdachd á Tiriodh ’s á Leódhas

THA Maraiche nan Cuantan (Acair, £6) ’na chruinneachadh de 16 dàin Ghàidhlig a rinn Flòraidh NicPhàil á Tiriodh, ach tha fada bharrachd air siud ann: eadar-theangachaidhean Beurla, deal­bh­an dathte de dhiofar sheòr­s­achan, agus ro-ràdh Gàidh­lig anns a bheil Magaidh Nic­Àidh agus Jo NicDhòmhnaill a’ toirt iomradh air beatha Flòr­aidh (bha i ’na tidsear an Inbhir Nis, an Canada ’s an Tiriodh) ’s ag innse dhuinn mu chuid de na dàin – nì a tha feumail daonnan ann an leabhar den t-seòrsa.

Tha na dàin gu math diof­raich­te bho chéile. Tha Flòraidh ’na bàrd comasach agus nì i a h-uile seòrsa eadar bàrdachd sgìre (leithid ‘Òran an Regatta’ anns a bheil rann do gach duine fa leth a ghabh pàirt) agus a smuaintean a chur an céill ann am meadarachd shaor.

Chòrd ceithir riumsa gu sònraichte. Ann an ‘Do Ghòrdon’ dh’aithnich mi mo sheann char­aid Gordon Donald, Sasannach a chaidh a dh’fhuireach a Thiriodh ’s a dh’eadar-theangaich sgeul­achdan Guy de Maupassant gu Gàidhlig an eilein. Tha ‘Deise Mheallta’ ag innse mar thàinig saighdear dhan sgoil a bhros­nach­adh nan sgoilearan gu gabh­ail san arm, ach san dara leth tha Flòraidh toirt dhuinn na dh’fhàg esan a-mach mu “dheis­eachan nan stròicean ragach / Ruadh le fuil”. Tha ‘Maraiche nan Cuantan’ (an dàn) a’ tòiseachadh:

M’ ionndrainn agus m’ iargain ort, mharaiche nan cuantan,

Luasgan thonn na mara cha dèan togail air mo bhuaireadh . . .

Dhòmhsa tha e cur an cuimhne na dàin mhara aig Earraghaidh­ealach eile, Deòrsa Caimbeul Hay. Tha an ro-ràdh a’ mìneachadh gun do rinn Flòraidh e dh’a céile Eachann, a chaochail ann an 1999 ’s gun e fiùs air an trì fichead a thoirt a-mach. Ged a tha an dàn a’ toirt dealbh cho math de bhàta a’ sàthadh tron chuan, tha e ’na òran gaoil. Mu dheireadh, chaidh mo shùil a tharraing gu ‘Duan an Dannsair’ anns a bheil ìomhaigh­eachd mar:

Is mis’ an eala bhàn

’S mo chridhe briste.

Is mise trilleachan na tràghad

A’ sìor chlisgeadh.

Is mis’ an ite air an oiteig,

Na Fir Chlise.

Is mis’ am faileas air an uisge,

Soills a’ priobadh.

Nuair thionndaidheas tu ’n duill­eag chì thu peantadh de dhann­sair ballet, agus leughaidh tu san ro-ràdh mu nighean bràthar don bhàrd: “Tha Christine na neach-ealain is a’ fuireach an California, i fhèin ’s Ridseard an duine aice. ’S ann mu dhealbh a rinn Christine a rinn Flòraidh a’ bhàrdachd ‘An Dannsair’.”

Diofar chruthan-ealain air an toirt còmhla, an-seo peantadh agus bàrdachd. Feumaidh sinn tuilleadh dheth siud. Tha mi a’ moladh Maraiche nan Cuantan gu mór.

Nuair chaochlas bàrd cud­rom­ach tha e bitheanta gum bi an obair aige air a cruinneachadh ’s air a toirt a-mach fo aon chòmhdach. Uaireannan tha seo conns­paideach. Chaidh a dhèanamh o chionn ghoirid do Shomh­airle MacGill-Eain (1911–96), ach bha aon de na dàin as susbaintiche, ‘An Cuilithionn’, air a thoirt seachad, chan ann mar a sgrìobh e sna 30an e, ach mar a spoth e sna 80an e. (Bha còir ac’ a thoirt seachad mar dhà dhàn air leth.)

Tha Iain Crichton Mac a’ Ghobhainn (1928–98) ’na dhùbhlan de sheòrs’ eile, oir sgrìobh e an t-uabhas de bhàrdachd ’s de rosg am Beurla ’s an Gàidhlig. Chaidh na dàin Bheurla a chruinneachadh mar-thà; a-nise thug Acair a-mach Iain Mac a’ Ghobh­ainn, A’ Bhàrdachd Ghàidhlig, deasaichte le Moray Watson (£15).

Chan eil dad connspaideach mu dheidhinn. Bhiodh Mac a’ Ghobhainn a’ sgrìobhadh son an t-saoghail ’s chan ann air a shon fhéin. Dh’fhaodainn connspaid a thogail mu na notaichean aig Watson – car son a tha e ’g innse dhuinn cia mheud loidhne th’ anns gach dàn nuair tha na dàin fhéin ann ’nan uile ghlòir? Ach cha b’ fhiach e.

Neo dh’fhaodainn connspaid a thogail mu na “Dàin Neo-Chruinnichte 1987–”. Tha a’ mhór­chuid de na dàin air an cur air dòigh mar a nochd iad ann an leabhraichean bàrdachd, ach tha cuid air an toirt á irisean ’s pàipearan, ’s nochd ceithir pìos­an ann an Gairm fo cheann ‘Smuaintean Dìomhair’, mar eis­impleir ‘Rudan Eile a Thuirt Coinneach Odhar’:

Cha bhi Taigh nan Guts ann an Steòrnabhagh.

Cha bhi Princes Street a-chaoidh an Dùn Èideann.

Cha bhi batal mòr air Culloden Road ann an Inbhir Nis.

Cha tig an Access Card tuath air Inbhir Aora.

An e bàrdachd tha seo? Dé ’n diofar, tha e éibhinn. Tha ’s ‘An Teileagram’ a leanas e, a’ tòis­eachadh:

Nuair a bha Murchadh Choinn­ich (Bandy) ceud fhuair e teileagram bhon bhanrigh.

Cha b’ urrainn dha a leughadh, oir bha a shùilean lag.

Cuir air tòir Squashy, ars esan ri a bhean (Circumference).

’S e teileagram a tha seo bhon bhanrigh, arsa Squashy.

Dè tha i ag ràdh, arsa Murchadh Choinnich.

Tha i cur meal-a-naidheachd ort, arsa Squashy. Airson gu bheil thu ceud.

Nach eil sin snog, arsa bean Mhurchaidh. A bheil airgead na cois?

Se an ro-ràdh luachmhor aig Watson iuchair an leabhair. An toiseach tha e ’g innse mu bheatha a’ bhàird, a’ reifreansadh nan dàn as fheàrr tha a’ toirt tarr­aing air àm no àite air leth. An uair sin, a-rithist le pailteas reif­reansan ris an teacsa, tha e a’ mìneachadh a’ bhrìgh th’ aig cuspairean sònraichte sa bhàrdachd leithid cànan, dachaigh, eilean, muir, eilthireachd. Mu “dhachaigh”, mar eisimpleir, tha e cur ’nar cuimhne gu bheil am facal a’ ciallachadh bàs cuideachd, leith­id far a bheil an Iolaire a’ tighinn “dhachaigh” a Leódhas.

Tha Watson an uair sin a’ déiligeadh ri ìomhaigheachd. “Am measg nan ìomhaighean as cud­romaiche,” tha e ’g ràdh, “tha dathan, bàtaichean is a’ mhuir, a’ ghealach, nàdar, a’ ghrian, an t-adh­ar, lasraichean (agus rudan lainnireach/deàrrsach san fhars­aingeachd), leugan, solais, creut­airean (gu h-àraidh caoraich is eòin, agus gu seachd àraidh is­ean­an), sgàthain, faileasan, taigh­ean is seòmraichean, ròsan, rionnagan, agus na planaidean. Tha cuid dhiubh a’ seasamh airson rudan sònraichte gach turas a nochdas iad, agus tha cuid dhiubh air an cleachdadh ann an dòighean siùbhlach, sùbailte.”

Chithear mar sin mar a tha Watson gar stiùireadh gu cridhe (neo mionach) bàrdachd Mhic a’ Ghobhainn. Tha e fiùs a’ cunnt­adh. Tha geal a’ nochdadh mu 70 uair, dearg mu 60, gorm mu 40, buidhe mu 30, òr mu 10. A thaobh “ròsan” tha e ’na cheist air Watson car son tha iad a’
nochdadh cho tric, oir “chan e ìomhaigh uabhasach ‘Gàidheal­ach’ a tha seo”, ach “tha Mac a’ Ghobhainn ga cleachdadh gu
h-àraidh mar mheatafor de a bhàrd­achd fhèin”. Saoilidh mise gur e siud am mìneachadh, oir tha “ròs” a’ ciallachadh “leus de thuigse” cho math ri flùr. Mar tha Watson fhéin ag ràdh mun bhàrd, “Cha do chleachd e mòr­an fhacal nan dèanadh am beag­an dhiubh a’ chùis . . . Bha e air leth sgileil le ìomhaigheachd a bha, a rèir choltais, sìmplidh, ach a bha iom-fhillte aig an aon àm.”

Tha A’ Bhàrdachd Ghàidhlig air a dheasachadh uil’ ann an Gàidhlig ’s tha na 331 dàin (OK, pìosan) an làthair ann an Gàidhlig a-mhàin. Bidh e air leth feum­ail mar chruinneachadh agus mar threòraiche. Ruaraidh Mac­Thóm­ais a-nist . . . ?