Dà-chànanas: banachdach an aghaidh galar Alzheimer's?

IS iomadh nì annasach cànanach a gheibhear ann an Dùn Dèagh. Èist ri cuideigin ann am bùth tiop ag iarraidh bridie le uighean a bharrachd le "Aye an fling anithir ingin ane in an aa." Feuch thu fhèin e mar tòimhseachan-teanga ma tha beagan den Bheurla Ghallda agad.

Tha am Proifeasair Trevor Harley, Deadhan Sgoil Elais-inntinn Oilthigh Dhn Dagh, elach air na duilgheadasan is na buannachdan a tha an lib ionnsachadh cnain. Is esan a sgrobh The Psychology of Language, promh leabhar-teacsa do dh'oileanaich air a' chuspair. Tha leabhar r aige, Talking the Talk, a tha ag amas air luchd-leughaidh nas fharsainge. Thug e seachad raid bho chionn greis aig Cafe Science Dundee. Fhuair mi cothrom beagan cheistean a thogail leis leithid ciamar a tha eanchainnean aona-chnanach eadar-dhealaichte bho eanchainnean d-chnanach?

"Tha fios againn gu bheil cnan an ss gu re mhr san taobh chl den eanchainn, gu h-raidh mun cuairt air d roinn a chaidh ainmeachadh air an luchd-rannsachaidh a lorg iad an tiseach anns an 19mh linn, Wernicke agus Broca. Bho na dealbhan a tha sinn a' faighinn a-nis den eanchainn fhad 's a tha i ag obrachadh, tha e coltach gum bi d-chnanaich a' giollachd an d chnan aca san aon ite den eanchainn, toradh a chur iongnadh air mran a bha an dil gum biodh ite fa leth ann do gach cnan. Ach nuair a bhios d-chnanaich a tha air leth comasach ag atharrachadh bhon drna chnan don chnan eile chithear beothalachd ann an roinn beulaibh den leth-chruinne dheas, feart nach fhaicear ann an daoine aona-chnanach idir."

A bheil sin a' ciallachadh gu bheil comasan a bharrachd aig d-chnanaich nach eil aig aona-chnanaich?

"Tha e coltach gu bheil. Tha e nas fhasa do dh-chnanaich an aire a chumail air rudan a tha fa-near dhaibh, gun an inntinn a bhith air falbh air rudan eile san rainneachd, can, fuaimean, no daoine eile. Tha fianais gu bheil d-chnanaich ga nas cruthachail agus nas fhileanta, chan ann a-mhin a thaobh sgilean cnanach ach ann an obair sam bith anns a bheil aire agus faiceallachd cudromach. Ch sinn gu bheil stuth liath an d-chnanaich nas tighe le barrachd cheanglaichean eadar ceallan agus iad uile paicte nas dlithe ri chile. Tha d-chnanas fi 's ag obair mar ndar de bhanachdach an aghaidh ghalaran leithid Alzheimer's. Tha e mar gu bheil stras-aigne a bharrachd aig d-chnanaich."

Am faodamaid a rdh ma-th gu bheil aona-chnanaich fo bhacadh an coimeas ri d-chnanaich?

"Uill, tha mi a' smaoineachadh ma tha beagan chomais a bharrachd aig d-chnanaich, feumaidh gu bheil sin for! Ach tha e a rir na tha sinn a' ciallachadh le "d-chnanas". Le inbhich agus clann nas sine nach do thisich trth gu ler air an drna chnan chan fhaic sinn an aon bheothalachd san taobh a deas. Ch sinn rudeigin eile inntinneach ge-t, beothalachd a bharrachd ann am bad snraichte den Bhroca."

An ann an sin a tha "eadar-chnan" a' nochdadh ma-th, air am bi cnanaichean a-mach gu tric? Drna chnan nach eil buileach coltach ri mar a bhiodh e aig cuideigin aig an robh e bho ths?

"Tha cuid den bheachd gur e ach tha a' cheist sin fhathast cho connspaideach agus nach b' urrainn dhuinn a rdh le cinnt. Feumaidh sinn cuimhneachadh cuideachd nach eil e idir cumanta don d chnan a bhith da-rribh co-ionnan agus cothromach le chile san eanchainn. Mar as trice bidh lmh an uachdar aig fear seach fear dhiubh. Tha sin a rir cuin a thisich an neach gan ionnsachadh. Mar sin tha an dachaigh is an sgoil le chile cudromach. Tha togail cnain a' cosg tde agus sin pirt den adhbhar a tha bogadh ann an cnan cho ifeachdach. Tha tde aig clann nach eil aig inbhich ach gu m-fhortanach bidh inbhich an dil ri soirbheas caran ro luath. Sin fear de na duilgheadasan as motha agam fhin ann am feuchainn ri cnan r ionnsachadh – chan eil foighidinn agam idir."

Nach truagh gur ann aig an d-chnanach a tha an fhoighidinn ged is e an t-aona chnanach a tha feumach air? An e sin carson a tha e cho doirbh do luchd-teagaisg nan sgoiltean Beurla idh ann an ionnsachadh cnain a bhrosnachadh anns an igridh?

"Chan eil fhios agam. Tha rudan air atharrachadh gu mr bho rinn mise Fraingis san sgoil. Cha robh againn ach riaghailtean grmair agus co-chuingeachadh ghnomhairean, cleasan teagaisg Laideann. A-nise tha cudrom ga chur air conaltradh agus cmhradh. Ach tha e fhathast doirbh adhbhar a thoirt do dhaoine airson an cuid ine a chur seachad air drna no treas cnan gun a bhith cinnteach am faigh iad cothrom an cur gu feum nas fhaide air adhart nam beatha. Tha uiread de Bheurla air feadh an t-saoghail."

Aidh uill, nach ann againne a tha fios gu bheil sin for …